ميتوان گفت ساز ني اولين وسيله موسيقي ساخت دست بشر است.
نتيجه تحقيقات بعمل آمده در اين زمينه،نشان ميدهد كه در ده هزار سال قبل از ني براي ساخت سازهاي بادي در ارتفاعات آمريكاي جنوبي استفاده ميشده است.
نقاشان ايراني در مينياتورهاي خود از هزار سال قبل تصوير “نايي” را در جلسات سماع همراه با دف به تصوير كشيده اند.
ساز ني در موسيقي دراويش تركيه در استامبول و قونيه داراي اهميت ويژه اي است و صداي ني همواره در مراسم ذكر در تكيه ها به گوش مي رسد.
نزديكي تاثير صداي ني به صداي انسان و كيفيات صوتي اين ساز، آنرا بصورت نمادي از روح بشر معرفي كرده است.
چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، ني را به همراه جسد نوازنده آن به خاك مي سپردند! با اين باور كه روح نوازنده در ساز او باقي مي ماند.
در ادبيات فارسي نيز نوازنده ني و نايي مورد توجه اكثر شعراي كلاسيك ايران بوده و در اشعار آنها داراي منزلت خاصي مي باشد.
گياه ني نسبت به شرايط اقليمي و خاك نقاط مختلف كره زمين داراي تنوع بسياري است و به صور مختلف براي ساختن سازهاي بادي مورد استفاده بشر قرار گرفته است. اما بطور كلي هر ساز بادي از دو قسمت اصلي تشكيل شده
يكي مولد صدا و ديگري لوله تشديد يا رزنانس. تفاوت در شكل لوله
تشديد انواع ني ها خيلي كم مي باشد در صورتي كه مولد و نحوه توليد صدا در فرهنگهاي مختلف داراي انواع گوناگوني است.
آموزشگاه موسيقي
در سازهاي بادي صدا يا در اثر برخورد ستوني از هوا به لبه تيز تيغه اي توليد مي شود
مانند توليد صدا در ني لبك و انواع ني ها يا صدا در اثر لرزش زبانه اي از جنس پوسته بيروني ني توليد ميشود
مانند مولد صدا در سرنا و قره ني و يا در اثر لرزش لبهاي نوازنده در ترومپت، سپس نسبت به طول هاي مختلف لوله تشديد، فركانس ها و نت هاي مختلفي را ميتوان توليد كرد.
در ساز ني ايراني سر تيز لبه ني، بين دندانهاي فوقاني نوازنده قرار ميگيرد و هوا از بين زبان سقف دهان گذشته و بوسيله زبان به سر تيز لبه ني هدايت ميشود و صدا توليد ميگردد.
در موسيقي محلي تركمنستان نيز، ني را بر روي دندانها قرار مي دهند و سرفلزي ساز با دندان نوازنده در تماس است،
اين تنها موردي مي باشد كه به تكنيك مورد استفاده در مكتب ايران و يا مكتب اصفهان تشابه دارد. در نقاشيهاي موجود در يكي از موزه هاي اروپا اثر ميرزا علي نقاش اوايل دوره صفويه يعني اوايل قرن نهم هجري طرز قرار گرفتن ني در دست نايي را كاملا” متشابه با تكنيك امروز نشان مي دهد.
توجه به اين مينياتور قدمت استفاده از دندان در نوازندگي ني و توليد صدا توسط زبان در ايران را احتمالا” از دوره قاجاريه و نايب اسدا…اصفهاني به دوره قبل از قاجار بر مي گرداند يا شايد در دوره هاي قبلي اين تكنيك متداول بوده ولي قبل از “نايب” فراموش شده و او مجددا” آن را احيا كرده است .
چندين نسل نوازندگان ني ايران از شهر اصفهان برخاستند از جمله سليمان، آقاباشي، نايب اسدا…
اصفهاني، مهدي نوايي، حسين ياوري و استاد بزرگ زمان ما، استاد سيد حسن كسائي.
امروز نيز آثار علاقه به اين ساز و سنت ني نوازي در بين مردم اصفهان مشهود است.
كم و بيش همه از چگونگي اين تكنيك مطلعيم. تنها مي توان اضافه كرد كه استفاده از زبان، حجم داخل دهان و دندان و لب هاي نوازنده همگي رنگ و كيفيتي خاص به صداي ساز ني ايراني بخشيده كه آن را از همه سازهاي هم خانواده خود متمايز ساخته است.